Zuidendijk
Objecten met monumentenstatus.
-
Zuidendijk 270
- Naam: Begraafplaats Dubbeldam
- Datering: 1873
- Oorspronkelijke functie: Begraafplaats
- Postcode: 3319LK
Objectomschrijving
Algemene begraafplaats van Dubbeldam genaamd Essenhof, daterend uit het eerste kwart van de 20e eeuw. In hoofzaak rechthoekige aanleg, omzoomd met beukenhaag, buxus en hoge bomen. Voorheen het landgoed Wielenborgh, aangelegd ter plaatse van een dijkdoorbraak (=wiel).
Het kerkhof van de kerk van Dubbeldam werd in 1873 verplaatst naar de Zuidendijk.
De oudst aanwezige grafstenen dateren van ca. 1925.
Algemene omschrijving
De entree vanaf de Zuidendijk wordt gevormd door een bruggetje, waar achter een gesmeed dubbel ijzeren hekwerk welke het terrein afsluit. Links hiervan staat een monumentale treurwilg.
Direct links achter de entree bevindt zich op een landtong in het water een lijkenhuisje op een rechthoekige plattegrond. Het is opgetrokken in metselwerk in halfsteens verband met een rollaag op ongeveer 75 cm hoogte. Het tentdak is gedekt met gesmoorde Tuile-du-Nordpannen. Aansluitend aan dit gebouw bevindt zich een nieuwbouw.
Het korte laantje aansluitend aan de entree heeft aan het einde rechts een gedenkmonument voor de gevallenen in de meidagen van 1940. Bovendien zij er hier een aantal oorlogsgraven aanwezig.
Hier tegenover bevindt zich het veld met de oudste grafmonumenten. De looproute maakt een bocht naar links en komt uit op een rond centraal pleintje waar een boom is geplaatst.
Achter op het terrein bevindt zich op een rechthoekige plattegrond wit gepleisterd (urnen?)huisje. Het zadeldak is gedekt met gesmoorde pannen. Ter linkerzijde bevinden zich nog een aantal grafvelden.
Kenmerkend voor deze begraafplaats zijn de vele oude bomen, bijvoorbeeld de treurwilg links naast de ingang.
Waardering
De begraafplaats is van monumentaal belang vanwege de geschiedenis voor de gemeenschap en de landschappelijke- en ensemblewaarde.
Publicaties
- A.P. van den Hoek. Boerderijen en hun bewoners in de Groote Waard. Deel 1 'Eiland van Dordrecht'. Heinenoord 2006.
Bijlage
-
9121669.pdf (opent in een nieuw venster)
-
Zuidendijk 287 en 289 (heulbrug)
- Naam: De Crabbeheul
- Datering: 1920
- Oorspronkelijke functie: Heulbrug
- Bouwstijl: Traditionalisme
Algemene beschrijving
20e-eeuwse bakstenen heulbrug met houten leuning over de dijksloot van de Zuidendijk.
Historie gebied
Tussen 1421 en 1617 stroomde in de omgeving van de huidige Crabbeheul een kil met de naam De Crabbe. In dit toen buitendijkse gebied staat op een kaart uit 1611 al een opvallend vierkant gebied aangegeven, dat (ook) De Crabbe wordt genoemd.
In 1617 wordt de Zuidpolder gerealiseerd met als dijk de Zuidendijk. Het vierkante gebied De Crabbe valt grotendeels binnen de Zuidpolder en kent een eigen perceelsindeling, die sterk afwijkt van de die in de Zuidpolder. Het 'vierkant' is bereikbaar via een korte weg vanaf de Oudendijk. Het meest westelijke deel (ten westen van de Zuidendijk) valt in 1617 dus buiten de polder en ligt dan nog buitendijks.
In 1657 wordt de polder Wieldrecht ten westen van de Zuidpolder gerealiseerd en daar binnen valt dan het meest westelijke deel van het vierkante gebied De Crabbe, ontsloten vanaf de Zuidendijk en den Crabbe Wegh. Ook in dit deel van het vierkante gebied is de percelering sterk afwijkend van die in de polder Wieldrecht.
Op een kaart uit 1673 is duidelijk te zien dat in het vierkante gebied - nu Crabbegront genoemd – de buitenplaats Crabb Hof met entreelanen en siertuinen staat. In het meest westelijke deel staan twee gebouwen, waarschijnlijk hoeves, waarvan die aan de Crabbeweg ook een siertuin heeft. Dit is waarschijnlijk een voorganger van de hoeve Crabbestein. Aangenomen wordt dat op dat moment het gehele vierkante gebied De Crabbe inclusief bebouwing in bezit is van de eigenaar (en mogelijk stichter) van de buitenplaats Crabbehof, de heer Damas Barthoutz van Slingeland. Er blijkt ook een bomenlaan te lopen tussen de buitenplaats Crabbehof en de Zuidendijk-Crabbeweg-Crabbestein dwars door het vierkante gebied.
Pas op een kaart uit 1923 staat duidelijk een brug aangegeven ter hoogte van de huidige Crabbeheul. Mogelijk is dit de eerste stenen brug en werden houten voorgangers – vonders of houten loopplankbruggetjes – op deze locatie op oudere kaarten niet aangegeven. Opvallend is wel dat op deze kaart ook voor het eerst een oost-west lopend pad direct vanaf de entree van de Crabbehof richting Zuidendijk lijkt te lopen. In 1939 staan dit pad en de brug ook duidelijk op de kaart.
Tot circa 1960 heeft het vierkante gebied De Crabbe zijn overwegend agrarische karakter behouden. Pas met de bouw van de wijk Crabbehof in de jaren 60 van de 20e-eeuw veranderd dit karakter. De grenzen van het oude vierkante gebied De Crabbe zijn in het Zuidpolderdeel nog grotendeels bewaard gebleven en hebben de inrichting van de wijk mede bepaald. Het directe oost-west pad van Crabbehof naar Zuidendijk kent sindsdien enige knikken, maar wel nog altijd als voetpad in gebruik met De Crabbeheul als brug.
De grenzen in het Wieldrechtse polderdeel van De Crabbe zijn zo goed als verdwenen en de verbinding/relatie is vrijwel verloren gegaan.
Ligging
De heulbrug De Crabbeheul verbindt – voor voetgangers en fietsers - de wijk Crabbehof met de Zuidendijk.
Hoofdvorm
Traditionele bakstenen boog-of heulbrug.
Historie heulbruggen
Op het Eiland van Dordrecht is met name vanaf de 17e eeuw een zeer groot aantal gemetselde heulbruggen gebouwd. Een heul is een oud woord voor een duiker of een overdekte waterloop. De brug over die duiker of watergang wordt heulbrug genoemd.
Elke dijk werd/wordt geflankeerd door minimaal één, later zelfs twee dijksloten om het overtollige water uit de polder af te kunnen voeren. De dijk functioneert ook als ontsluitingsweg voor de polder en bebouwing ligt hier dan ook over het algemeen dichtbij. Soms werd er gebouwd tussen dijk en dijksloot, soms ook achter dijk en sloot.
In het laatste geval is een heulbrug over de sloot nodig om het huis/boerderij te kunnen bereiken vanaf de dijk/weg. Ook de schaarse andere polderontsluitingswegen werden/worden aan twee kanten geflankeerd door een bermsloot.
Rond 1900 zijn veel van deze wegflankerende sloten – die ook dienst deden als open riolen - met het oog op hygiëne en het tegengaan van cholera-epidemieën gedempt en de bijbehorende bakstenen heulbruggen gesloopt. In de tweede helft verdwijnen er nog meer wegsloten en heulbruggen om ruimte te maken voor bredere wegen, fietspaden en parkeerplaatsen.
Het aantal resterende gemetselde heulbruggen is dus gedecimeerd en daar waar nu nog sloten/watergangen aanwezig zijn, zijn ze vanwege voortdurend en frequent gebruik, vaak al geheel of gedeeltelijk vervangen door modernere versies in metaal of beton.
Bouwgeschiedenis
De stenen brug staat voor het eerst aangegeven op een kaart uit 1923. Het is echter mogelijk dat er een oudere houten voorgangers zijn geweest.
In de tweede wereldoorlog – waarschijnlijk 1944 of 1945 - is de stenen heulbrug door de Duitse bezetter opgeblazen maar daarna al weer snel hersteld.
In 2001 is de heulbrug op initiatief van de Stichting Zuidendijk door de gemeente Dordrecht gerenoveerd. In 2003 kreeg de brug officieel de naam De Crabbeheul.
Beschrijving
Beide frontmuren en de vier vleugelmuren van de heulbrug zijn opgetrokken in rode bakstenen in kruisverband. De brug heeft een rondgewelf van (gecementeerde?) baksteen. De boog is afgezet met een rollaag van rode bakstenen. Het houten hekwerk steunt op speciale hardstenen consoles blokken in de vleugelmuren en is door meerdere ijzeren beugels aan de muren verbonden.
Beschrijving omgeving
Staand op de heulbrug is er goed zicht op de 17e-eeuwse Zuidendijk met haar markante dijklintbebouwing en op de karakteristieke dijksloot langs de Zuidendijk. De dijksloot en de oevers vormen een groen-blauwe zone tussen de rode bebouwing van de Zuidendijk en de wijk Crabbehof. Helaas is er geen directe zichtverbinding (meer) met de buitenplaats Crabbehof.
Waardering
Cultuurhistorische waarde
De Crabbeheul is een 20e-eeuws onderdeel van het oorspronkelijk 17e-eeuwse landgoed Crabbehof.
Landgoed en herenhuis Crabbehof liggen in een markant vierkant gebied dat tot ver in de 20e-eeuw De Crabbe of Crabbegrond werd genoemd. Hof en grond werden vernoemd naar een grote kil die vóór de inpoldering in 1617 in het gebied stroomde: de Crabbe. De Crabbegrond lag opvallend genoeg zowel in de Zuidpolder (1616) als in de polder Wieldrecht (1657): de Zuidendijk liep er van noord naar zuid doorheen en de bij het herenhuis horende hoeve Crabbestein lag aan de overzijde ofwel ten westen van de Zuidendijk.
De Crabbehof heeft lange tijd twee entreelanen gehad. De hoofdentree liep vanaf de Oudendijk, de andere dwars over Crabbegrond naar de Zuidendijk, richting hoeve Crabbestein en Crabbeweg. Deze oostwest-entreelaan is rond 1800 echter in onbruik geraakt. Pas kort vóór 1923 ontstaat er een nieuwe oostwestverbinding tussen Crabbehof en Zuidendijk. Mogelijk heeft de bouw van de modelboerderij aan de Oudendijk in 1912 (nu een manege aan de Spirea 1, gemeentelijk monument) en in bezit van de eigenaar van de Crabbehof dhr. Staring, hier ook nog een rol in gespeeld
Het herenhuis is door de eeuwen heen regelmatig en ingrijpend verbouwd, het landgoed is perceelsgewijs steeds verder opgesplitst en in de jaren 60 van de 20e-eeuw werd op de Crabbegrond de wijk Crabbehof gebouwd. In de infrastructuur van de wijk is de oorspronkelijke vierkante vorm van de Crabbegrond deels nog herkenbaar en heeft die de nieuwe wijkindeling deels mede bepaald.
De huidige stenen heulbrug De Crabbeheul is een relatief recente (20-eeuwse) toevoeging aan de buitenplaats Crabbehof, hoewel oudere houten voorgangers niet uit te sluiten zijn.
In 2003 kreeg de heulbrug officieel een straatnaam: De Crabbeheul: vernoemd naar de kil De Crabbe en het vierkante gebied De Crabbe. Daarin volgt het de traditie van de buitenplaats Crabbehof (Rijksmonument), de hoeve Crabbestein (gemeentelijk monument), de (inmiddels verdwenen) Crabbeweg en de nieuwbouwwijk Crabbehof met het Crabbehofpad.
Architectonische waarde
Het betreft een klassieke in baksteen gemetselde heulbrug. Op de huidige locatie is waarschijnlijk kort vóór 1923 een bakstenen heulbrug gebouwd, in het verlengde van het oost-west verlopende pad van herenhuis Crabbehof naar de Zuidendijk.
De oorspronkelijke brug is in de Tweede Wereldoorlog door de Duitse bezetter tot ontploffing gebracht. Aan het eind van de bezetting, of kort daarna, is zij weer opgebouwd.
Situering
De heulbrug De Crabbeheul heeft ensemblewaarde in relatie tot de voormalige buitenplaats Crabbehof. Van de buitenplaats resteren nog het 'kasteel' Crabbehof (Rijksmonument), met bijbehorende omgrachting, heulbrug en hekwerk; het koetshuis (Rijksmonument) en de modelboerderij aan de Oudendijk (Spirea 1, gemeentelijk monument).
De brug maakt in combinatie met een nieuw pad in elk geval sinds circa 1923 een directe oost-west verlopende verbinding mogelijk tussen Crabbehof en Zuidendijk. Die verbinding was bedoeld als ontsluiting van de buitenplaats voor paard en wagen en was oorspronkelijk afgesloten met een hek (privébezit).
Door de aanleg van de wijk Crabbehof (jaren '60) en de daarbij behorende nieuwe infrastructuur, met name de Talmaweg, zitten er sindsdien een aantal verspringingen in het pad, dat sindsdien Crabbehofpad heet. De heulbrug is nu een openbare langzaamverkeersverbinding tussen de wijk Crabbehof en de Zuidendijk.
In combinatie met de vroegere boezem is hier een aantrekkelijke groenblauwe verblijfs- en doorgangszone ontstaan.
Gaafheid
Sinds 2001 verkeert de heulbrug in goede staat.
Unieke waarde
Op het Eiland van Dordrecht resteren nog enkele bakstenen heulbruggen, maar er zijn er ook al veel verdwenen of ingrijpend gewijzigd.
Bijlage
-
9123784.pdf (opent in een nieuw venster)
Externe links
-
Zuidendijk 302
- Naam: Bouwlust
- Datering: 1924
- Oorspronkelijke functie: Boerderij
- Postcode: 3329LD
Objectomschrijving
Boerderij van het type kop-romp met aan de rechter zijde gesitueerd woonhuis en inrijdeuren in de voorgevel. Gebouwd in 1924 (woonhuis en schuur) en 1939 (uitbreiding schuur met twee gebinten).
Gesitueerd naar de richting van de verkaveling.
Algemene omschrijving
Exterieur
Het bedrijfsgedeelte is voor wat betreft de voor- en de linker zijgevel opgetrokken in donker bruinrode baksteen in kruisverband. De achtergevel is deels voorzien van een bekleding van stalen damwandprofiel. De rechter zijgevel is bekleed met een beschieting van geteerde gepotdekselde delen.
De voorgevel is onder het wolfseind afgetopt. Geheel links op de beganegrond bevindt zich een houten strokendeur met rechts hiervan een ijzeren negenruits raam. Direct naast de woning bevindt zich een smal schuifvenster. Links hiervan zijn de dubbele houten inrijdeuren gesitueerd. De rechter deur bezit een loopdeur. Boven de deuren bevindt zich een half stalen radvenster. In de geveltop bevindt zich nog een klein halfrond venster met een uitwaaierende roedeverdeling.
De linker zijgevel bezit meerdere strokendeuren en halfronde ijzeren stalramen alsmede dubbele houten deuren.
Het zadeldak met wolfseind aan de voorzijde is gedekt met gesmoorde Tuiles du nordpannen.
Het woonhuis is in identieke baksteen en verband opgetrokken. De voorgevel bezit op de beganegrond twee zesruits schuifvensters en houten paneelluiken, waarmee de vensteropeningen afsluitbaar zijn. Op de verdieping bevinden zich twee vierruits schuifvensters. De topgevel wordt begrensd door het dakoverstek met een sterk bewerkte daklijst.
De linker zijgevel bezit centraal de entree met een secundaire deur en bovenlicht. Verder bevinden zich hier drie zesruits schuifvensters, identiek aan die in de voorgevel. Ankers markeren de ligging van de balklaag. Een gelijste bakgoot vormt de overgang naar het (secundair ?) met gesmoorde verbeterde hollandse pannen gedekte zadeldak.
De rechter zijgevel is op twee oorspronkelijke kelderlichten met luik en een secundaire vensteropening na geheel gesloten.
Interieur
Bewoner was niet aanwezig op de afspraak; woning derhalve niet bezocht.
De draagconstructie van het bedrijfsgedeelte bestaat uit meerdere samengestelde gebinten. De basis van het gebint wordt gevormd door een portaal van gebintstijlen, onderling op halve hoogte gekoppeld door een tussenbalk. Een derde gebintstijl direct naast de deel achter de inrijdeuren loopt door naar boven en is op verschillende hoogte gekoppeld met respectievelijk de linker en de rechter stijl middels een dek/tussenbalk. Aan de linker zijde is de buitenste stijl gekoppeld met de bakstenen muur en muurplaat middels een zijbeuk gebintbalk.
Tussen deze gebintbalk en de top van de stijl ligt zijbeukspantbeen dat de gordingen draagt. Een A-spant met dubbele spantbalk, geplaatst op het hierboven beschreven portaal, draagt in het middengedeelte de gordingen. Het rechter gedeelte bezit twee stijlen, onderling en met de rechter portaalstijl gekoppeld middels zijbeukgebintplaten, waarvan de buitenste de basis vormt voor de houten beschieting boven de lage voetmuur in baksteen. Tegen de onderzijde van de belatting is riet als spreidsel aangebracht.
Waardering
De boerderij is van monumentaal belang vanwege de gaaf bewaard gebleven oorspronkelijke opzet.
Publicaties
- A.P. van den Hoek. Boerderijen en hun bewoners in de Groote Waard. Deel 1 'Eiland van Dordrecht'. Heinenoord 2006.
Bijlage
-
9121668.pdf (opent in een nieuw venster)
-
Zuidendijk 322 (GSP 52)
- Naam: Groepsschuilplaats
- Datering: 1940
- Oorspronkelijke functie: Landsverdediging
- Bouwstijl: Functionalisme
Algemene beschrijving
Ensemble van betonnen bouwwerken behorend tot de verdedigingslinie Zuidfront Vesting Holland, gebouwd tussen 1936 en maart 1940. Nu nog bestaand uit 58 groepsschuilplaatsen (ook wel eigenlijk foutief kazematten of bunkers genoemd) en drie kazematten. De beschrijving betreft de nu nog overgebleven 58 groepsschuilplaatsen en drie kazematten (nrs. 38, 40 en 41 in de beschrijvingen en op de overzichtskaart). Van de drie kazematten zijn er twee door de Duitsers omgebouwd en hergebruikt. Gesloopte of verdwenen groepsschuilplaatsen en kazematten zijn zover mogelijk wel geïnventariseerd, maar maken geen deel uit van de beschrijving.
Historie landsverdediging Nederland
Het Zuidfront Vesting Holland was de zuidelijke sector tussen het Westfront en het Oostfront (oost van de Merwede) van de Vesting Holland. Het gezagsgebied omvatte de eilanden Voorne-Putten, Beijerland [Hoekse Waard], Eiland van Dordrecht en Goeree Overflakkee en de gemeenten Sliedrecht, Papendrecht, Hendrik-Ido-Ambacht, Zwijndrecht, Willemstad, Klundert, Zevenbergen en Hooge- en Lage Zwaluwe.Oorspronkelijk was het Zuidfront Vesting Holland opgedeeld in twee stellingzones: de Stelling van de monden van de Maas en het Haringvliet en de Stelling van het Hollandsch Diep en het Volkerak. De frontlijn liep van het Haringvliet in het westen, via het Hollands Diep naar de Nieuwe Merwede bij de Kop van 't Land. Het Zuidfront Vesting Holland was één van de sectoren op de defensiekaart die aanzienlijke permanente (betonnen of stalen) versterkingen kreeg, waarbij de nadruk sterk lag op bescherming en niet op verweer.
Tot medio april 1940 was het Zuidfront Vesting-Holland slechts bezet met veiligheidstroepen. Met name het strategische belangrijke hart - de sector rond Willemsdorp en Moerdijk - was zwak verdedigd. Medio april 1940 werd daarin buitengewoon snel verandering gebracht. De legerstaf zag aan de hand van de Duitse operatie in Noorwegen in dat het Zuidfront wel erg kwetsbaar was met de onbetekenende bezetting die het tot dan toe had. Troepen ter grootte van ongeveer een divisiesterkte werden naar het Zuidfront verplaatst en kwamen vanaf 15 april 1940 in positie.
Het Zuidfront Vesting Holland ter hoogte van het Hollands Diep was bezet met eenheden van de hogere regimenten, ofwel de oudere reservisten. Ten noordwesten van het Hollands Diep, in de Hoekse Waard, lagen aan de oostzijde de Groep Kil en aan de westzijde de Groep Spui. Onderdelen van de Groep Kil droegen ook bij aan de versterking van de bezetting van het Eiland van Dordt en de stelling rondom Moerdijk.Het Zuidfront Vesting Holland kwam in mei 1940 prominent en vanaf het eerste tot het laatste uur in de frontlijn te liggen en werd het doelwit van een groots opgezette luchtlanding door de Duitsers die ook Rotterdam als doelwit had.
Ligging van de linie op het Eiland van Dordrecht
Tijdens de uitwerking van de plannen voor de verdediging van het Zuidfront van de Vesting Holland ontstond de behoefte aan een voorbereid militair hoofdkwartier op het Eiland van Dordrecht, gelegen op enige afstand van de frontlinie. Het hoofdkwartier zou ter beschikking worden gesteld aan het commando van de troepen die het front zouden bewaken en verdedigen in afwachting van de terugtrekking van het Veldleger op het front. Daarna zou het veldleger het in gebruik nemen. De keuze viel op de naast elkaar gelegen buitenplaatsen Amstelwyck en Gravensteyn. Amstelwyck werd toegewezen aan het Infanteriecommando en Gravensteyn was voor het Artilleriecommando. Bij beide buitenplaatsen werden de benodigde legeringsvoorzieningen getroffen. Om ook tijdens beschietingen of bombardementen als hoofdkwartier te kunnen functioneren werden naast het hoofdgebouw van Amstelwyck vier stuks betonnen groepsschuilplaatsen gebouwd. Naast Gravensteyn zouden er drie komen maar door een fout tijdens het bepalen van de funderingsconstructie verzakte de eerste groepsschuilplaats al vlak na het betonstorten. De overige twee zijn niet meer gebouwd.
Tijdens de inrichting tot hoofdkwartier heeft de buitenplaats Amstelwyck ook nog gediend als Pionierpark. Van hieruit werd de bouw van de groepsschuilplaatsen en stellingen langs het Zuidfront gecoördineerd. Op het landgoed en de nabijgelegen Zeehaven was ook een tijdelijk materiaaldepot hiervoor gevestigd.
Op het Eiland van Dordrecht bestaat de stelling Zuidfront Vesting Holland uit betonnen kazematten en groepsschuilplaatsen. De brugkazematten Hollandsch Diep II, Willemsdorp I (bij de Moerdijkspoorbrug) en Willemsdorp II (bij de verkeersbrug) en de dubbele kazemat in het bruggenhoofd van de Moerdijkverkeersbrug zijn respectievelijk in 1936 en 1937 gebouwd, gericht op de verdediging van de twee Moerdijkbruggen.
Landgoed Amstelwyck en Landgoed Gravensteyn fungeerden als Nederlandse militaire stafkwartieren. Amstelwyck functioneerde ook als pionierspark van waaruit de bouw van de linie-versterkingen werd gecoördineerd en had 4 groepsschuilplaatsen.
De linie van betonnen groepsschuilplaatsen van het type P (piramide) linie liep over het hele Eiland van Dordrecht en verder over de Hoeksche Waard richting de Noordzee. De groepsschuilplaatsen zijn tussen november 1939 en maart 1940 gebouwd en waren niet volledig gereed op 10 mei 1940.
Linie = een ongeveer lineair stelsel van doorgaande, aaneengesloten of anderszins samenhangende verdedigingswerken, veelal voorzien van hindernissen, zoals inundaties, grachten, prikkeldraadversperringen mijnenvelden en tankhindernissen.
Stelling = een min of meer zelfstandig stelsel van verdedigende opstellingen, al dan niet gebaseerd op permanente verdedigingswerken
Kazemat = een vrijstaand meestal betonnen en tot een verdedigingslinie behorende opstellingsplaats voor geschut of mitrailleurs; ook bunker genoemd. Het woord bunker is een Duitse aanduiding van een betonwerk dat voor militaire doeleinden wordt gebruikt.
Groepsschuilplaats = betonnen schuilplaats voor een groep van 12 man, als bescherming tijdens beschieting.
De linie bestond naast de kazematten uit totaal zeker 65 groepsschuilplaatsen lopend vanaf de Kop van het land tot aan de Dordtse Kil. Bij elke groepsschuilplaats werd van aarde en hout een geschutsopstelling voor een (lichte)mitrailleur gebouwd. Daarvóór werd een doorlopende prikkeldraadversperring aangelegd.
In het geval deze eerste linie werd doorbroken was een kleinere tweede linie aangelegd langs de oprukroutes Rijksstraatweg (bij Polder Oudendijk), Provincialeweg (bij kruising Zuidendijk) en de Noorderelsweg (vanaf sluis, langs Noorderelsweg de polder in).
Typen versterkingen
In de jaren 1936 en 1937 werden de voor de Strategische Voorzorgen vereiste maatregelen uitgevoerd: de bouw van de zware betonkazematten, genaamd rivierkazematten en bijbehorende wegversperringen en de verlichtingsinstallaties bij een aantal aangewezen rivierkruisingen van spoor- en verkeerswegen alsmede knooppunten van waterwegen. Omdat een permanente bezetting en bewaking van deze werken was vereist en het leger hiervoor onvoldoende capaciteit bezat werd deze taak onder gebracht bij een speciale legereenheid, het korps Politietroepen. In Willemsdorp werd in 1937 aan de Rijksstraatweg een nieuw kazernegebouw voor de Politietroepen gebouwd.
Tot de aanleg van onder andere de betonnen verdedigingslinie Zuidfront Vesting Holland werd besloten in 1939. In maart 1940 werd dit aanlegwerk al weer stopgezet: de in februari 1940 aangetreden generaal Winkelman in maart had namelijk besloten dat de Grebbelinie de hoofdweerstand van het Veldleger zou worden. Onder zijn voorganger generaal Reynders was dit nog de Vesting Holland Oost geweest.
Op het Eiland van Dordrecht zijn de groepsschuilplaatsen niet volledig afgewerkt: in het betonwerk ontbreekt vaak het betonnen afdakje boven de entree en ook het karakteristieke betonnen 'kopje' op het dak - voor de periscoop - ontbreekt vaak. Losse metalen onderdelen, zoals de deuren, zijn slechts bij hoge uitzondering geplaatst. De periscopen - een in Duitsland gefabriceerd en besteld product - zijn nooit geleverd.
Brug- of rivierkazematten Willemsdorp I en II (1936)
Langs het Zuidfront stonden bij Moerdijk én bij Keizersveer zware rivierkazematten. Drie zware kazematten stonden bij de Moerdijkbruggen zelf, en een vierde bij de oorsprong van de Kil aan de westoever. Deze kazematten stamden allen uit de tijd van vóór de mobilisatie (1935-1936). Ze behoorden tot de zogenoemde strategische beveiliging.
Twee rivierkazematten van het B-type, Willemsdorp I en II gelegen op de noordoever van het Hollandsch Diep-Nieuwe Merwede, werden gebouwd toen de Moerdijk verkeersbrug werd opgeleverd in 1936. Ze hadden beide een bewapening van een zware mitrailleur en een kanon van 5 no.2 (47 mm vuurmond). Kazemat Willemsdorp II, stond op het uiterste puntje van het landhoofd direct west van de verkeersbrug. Schootsveld was de brug zelf en het water ten westen van de brug. Kazemat Willemsdorp I (nr. 38 in de beschrijvingen en op de overzichtskaart) staat 250 meter landinwaarts, direct ten westen van het spoor. Deze kazemat was specifiek bedoeld het spoor te dekken als ook het hele landhoofd in zuidelijke richting.
Ongeveer ter hoogte van de pier die op 250 meter van het noordelijk landhoofd van de Moerdijkbruggen in het Hollandsch Diep lag is een zware, dubbele mitrailleurkazemat in de pijler gebouwd (nr. 41 in de beschrijvingen en op de overzichtskaart). Zij hadden vuurrichting Hollands Diep (oost en west). Tevens kon vanuit deze positie - op de pier - de verkeersbrug worden verdedigd door zware machinegeweren op het wegdek te plaatsen. Wapens en bediening waren hiervoor aanwezig.
De drie (feitelijk vier) noordelijke Moerdijk kazematten ontbeerden allen een schietgat aan de achterzijde. Ze waren geheel ingericht op het Zuidfront.
Zware mitrailleurkazematten Hollands Diep I en II (1937)
Hollands Diep I en Hollands Diep II zijn twee VIS- zware mitrailleurkazematten. Hollands Diep I, stond in de Hoekse Waard aan de splitsing Hollands Diep / Dordtse Kil. Het had een schootsveld over het water en kon tevens vuur uitbrengen op de verkeersbrug. Hollands Diep II (nr. 40 in de beschrijvingen en op de overzichtskaart), staat op het uiterste puntje van het Eiland van Dordrecht, direct ten oosten van de spoorbrug. Deze kazemat had een schootsveld dat het water ten oosten van de brug dekte alsmede de spoorbrug zelf. Beide kazematten waren bewapend met een zware zogenoemde Schwarzlose mitrailleur. Ze konden kruisvuur uitbrengen op het noordelijk deel van de verkeersbrug.
Groepsschuilplaatsen (1939-1940)
Langs de oevers van het Hollandsch Diep en langs de zuidoostzijde van het Eiland van Dordt waren om de zoveel honderd meter betonnen groepsschuilplaatsen gebouwd. De bijnaam piramide was een afgeleide van de vorm. Het waren betonnen bouwsels zonder wapenpunt.
Op enkele andere punten, zoals de Commando Post (CP) Vak Wieldrecht bij Amstelwijck (vier stuks) en een sector ten noorden van Willemsdorp, waren nog enkele van deze kazematten geconstrueerd. De meeste waren gebouwd om duurbeschieting door 15 cm houwitsers te kunnen weerstaan. Ze boden bescherming aan maximaal 12 man, de reden dat ze als groepsschuilplaats werden aangeduid. Op het Eiland van Dordrecht alleen al werden er ruim 65 gebouwd. Dat was niet overdadig als men bedenkt dat daarmee het gehele front van Willemsdorp tot aan het noordoosten slechts schuilplekken bood aan zo'n 700 man. Daarbij was een deel niet eens aan de oevers gebouwd, zodat de schuilcapaciteit aan de feitelijk te verdedigen grens van het Zuidfront nog lager uitviel.
De troepen die hier de aarden/houten mitrailleurnesten bemanden konden schuilen in deze betonnen versterkingen. De betonnen groepsschuilplaatsen waren echter slechts berekend op een veiligheidsbezetting, en niet op de capaciteit die gevraagd werd nadat Brigade C in april 1940 als oorlogsbezetting was aangevoerd. Zodoende was het aantal schuilplaatsen ruimschoots onvoldoende voor alle troepen. Langs de buitenzijde van de dijk - in de Hoekse Waard en op het Eiland - was verder een enkelvoudige prikkeldraad-of hekversperring aangebracht.
Algemene beschrijving van de kazematten (nrs. 38, 40 en 41)
De rivierkazematten werden gebouwd in het kader van de Strategische Voorzorgen. De bouw waartoe in 1935 werd besloten, vond in de jaren 1936 en 1937 plaats. Nadat de mogelijkheid van een kleine strategische overval was onderkend en erkend, werd geconcludeerd dat bij de overgangen over de grote rivieren en andere belangrijke waterwegen versterkingen nodig waren. De Generale Staf stelde daartoe een 'Bruggencommissie' in. Het ontwerp werd op basis van richtlijnen van het Technisch Bureau van de Inspectie der Genie uitgewerkt.
Er werd uitgegaan van eenzelfde concept, maar in de praktijk en door plaatselijke omstandigheden waren aanpassingen nodig en daardoor verschillen de rivierkazematten onderling. Het ontwerp voor de rivierkazematten week ook duidelijk af van de middelen die in de officiële Voorschriften Inrichten Stellingen (VIS) beschreven werden.
Uit het basisconcept ontstonden 3 basistypen.
- Type A: kazemat met één verdieping, voor kanon en mitrailleur
- Type B: kazemat met minimaal twee verdiepingen, voor kanon en mitrailleur (meestal bij ligging achter dijk of in uiterwaard)
- Type C: doorgaans dubbelkazemat genoemd, voor meer dan één kanon en één mitrailleur
De bouw verliep voortvarend maar de inrichting ging aanzienlijk trager. Er moest naar goedkopere oplossingen gezocht worden en de aflevering van onderdelen uit het buitenland (waaronder Duitsland) werd getraineerd. Periscopen werden nooit afgeleverd.
Er werd bezuinigd op de aanleg van loopkatten voor het verplaatsen van het kanon, terwijl in de kazematten zelf plafondrails werden aangebracht. Binnen de kazematten bleek al snel onvoldoende ruimte voor munitie-opslag te zijn. Ook de verlichting was onvoldoende en de verwarming en de ventilatie waren gebrekkig. Er volgen in 1938 verbeteringsvoorstellen maar onbekend is of er aanpassingen zijn doorgevoerd.
De aanbesteding voor de bouw vond plaats bij openbare inschrijving. Voor de aannemers gold geheimhouding en de bouw vond plaats achter hoge schuttingen en vijfdraads prikkeldraadafrastering en er werden toegangsbewijzen gevraagd. Bouw en plaats waren publiek geheim, de indeling en detaillering van de bouwwerken bleef wel voor het grote publiek verborgen. Bouwtekeningen mochten niet gekopieerd worden en moesten na de oplevering ingeleverd worden.
De rivierkazemat Willemsdorp I is van het type B met twee verdiepingen (Willemsdorp II is gesloopt). De geraamde kosten voor de twee rivierkazematten waren destijds fl. 34.600.
In de oorlog is de brug- of rivierkazemat Willemsdorp I door de Duitsers hergebruikt en omgebouwd. De oorspronkelijke voorzijde (zuidkant) met twee schietopeningen voor kanon en mitrailleur werd de achterzijde waarbij één schietopening veranderde in een ingang. De oorspronkelijke achterzijde (noordkant) kreeg twee nieuwe schietopeningen en een groot afdak. Aan deze zijde werd ook een Duitse Tobruk bijgebouwd.
De zware mitrailleur of VIS-kazemat Hollandsch Diep II is ook omgebouwd en hergebruikt door de Duitsers en voorzien van een opstelling voor een Flugzeug Abwehr Kanone (FLAK-Stellung).
Algemene beschrijving groepsschuilplaats type P, 1939-1940
De groepsschuilplaats type P werd in 1939 ontwikkeld vanwege de noodzaak tijdens artilleriebeschietingen een onderkomen te verschaffen voor troepen in open en vlak terrein waar goede camouflage- en dekkingsmogelijkheden ontbraken. In tegenstelling tot een kazemat heeft een groepsschuilplaats geen actieve gevechtsfunctie: er zijn geen opstellingsplaatsen voor wapens als mitrailleurs of kanonnen.
De groepsschuilplaats kwam gewoonlijk tot stand in de directe nabijheid van reeds bestaande of in dezelfde tijd gerealiseerde kazematten, geschutsopstellingen, versterkingen of loopgraven. Doordat de loopgraven en andere (aard)werken later vrijwel overal zijn geëffend of gesloopt, liggen de betonnen schuilplaatsen tegenwoordig nogal eens voor een deel beneden het maaiveld.
De van oudsher geheel gesloten voorzijde of frontzijde van de groepsschuilplaatsen type P was in veel gevallen gedekt door aardwerken. Deze aardwerken zijn nu meestal niet meer aanwezig of nog slechts met moeite herkenbaar, maar met name op forten of in anderszins geaccidenteerd terrein zijn ze soms nog wel aanwezig.
Er zijn talrijke exemplaren van het type P gebouwd in inundeerbare gebieden, zoals ook op het Eiland van Dordrecht, waarbij aan de binnenzijde een trog of opvangbak voor inundatiewater aangebracht werd.
De groepsschuilplaats was een granaatvrije schuilplaats voor een infanterie gevechtsgroep van 10 tot 12 man. Deze lag nabij of geïntegreerd in opstellingen voor infanterie (groepsnesten); incidenteel waren ze in gebruik als commando- of verbindingspost (bijv. GSP nr. 21 aan de Zuidwestdijk in de beschrijvingen op de overzichtskaart).
De groepsschuilplaats is altijd onderdeel van een infanteriestelling. In de basis bestaat een stelling uit één of twee groepsschuilplaatsen, een gedekte opstelling voor een zware mitrailleur en twee of vier open wisselstellingen. In eerste instantie was het de bedoeling om alle mitrailleur opstellingen uit te voeren als gietstalen betonkazemat maar uit tijd- en materiaalgebrek zijn de stellingen in het Zuidfront opgebouwd uit hout en zandzakken en ontbreken de meeste wisselstellingen.
De groepsschuilplaatsen type P zijn gebouwd tussen november 1939 en maart 1940. Van de groepsschuilplaats type P zijn er totaal 700 gebouwd, waarvan 130 voor het Zuidfront Vesting Holland, waarvan zeker de helft op het Eiland van Dordrecht.
De groepsschuilplaats type P is gebouwd naar een gestandaardiseerd ontwerp in gewapend beton, heeft een rechthoekige plattegrond en een bovendekking met drie afgeschuinde zijden. De afschuiningen dienen ter afleiding van granaten en vliegtuigbommen. De ingang is meestal van de vijandelijke hoofdschootsrichting afgekeerd.
Een groepsschuilplaats is ca. 8,2 m lang, 6,5 m breed en 4,85 m hoog. De zichtbare hoogte boven het maaiveld varieert echter. De buitenmuren zijn 1,5 m dik, die aan de niet-afgeschuinde frontzijde 1,8 m en de binnenmuren 0,8 m, terwijl de bovendekking 2,15 m en de bodemplaat 0,9 m dik zijn. Deze diktes waren conform Voorschrift Inrichting Stellingen (VIS) een serie door de Koninklijke Militaire Academie (KMA) in 1928-1934 uitgegeven handboeken, in dit geval voor een weerstandvermogen tegen een voortgezette beschieting met 21 cm brisantgranaten en enkele voltreffers van 28 cm (W 21-28). De afwachtingsruimte zelf is 3,5 m lang en 3,0 m breed. Er zijn ook lichtere (W 15-21) uitgevoerde exemplaren gebouwd die door de dunnere wanden en dekkingen kleiner zijn. Op het eiland van Dordrecht komen beide voor.
De beide blinde zijgevels én de achter- of keelzijde zijn tot op ongeveer 3 m hoogte verticaal uitgevoerd. Daarboven gaan deze gevels met een knik van ongeveer 45° naar binnen, om vervolgens over te gaan in een vlakke dekking. Rechts in de achter- of keelzijde is - op plaatselijk verschillende hoogte boven maaiveld - een (later al dan niet dichtgezette) meestal vierkante toegangsopening aanwezig. De in zijn geheel verticale, gesloten frontzijde weerspiegelt de hoeken van 45° en eindigt dus als een 'afgeknotte puntgevel'. In een aantal gevallen zijn in de gevel(s) ijzeren haken of beugels meegegoten die konden dienen ter bevestiging van camouflagemateriaal. De schuilplaatsen werden ook in camouflage beschilderd. Ook op het Eiland is dit getuige foto's gebeurd, maar daar is nu geen spoor meer van te vinden.
Boven de entree werd ter bescherming een betonnen afdakje aangebracht voor het afschampen van granaten. In het zuidelijk deel van het Oostfront werd normaliter boven de entree het jaar van fabricage - 1940 in het beton uitgespaard, maar ook plaatsing in de binnenmuur van de entree komt regelmatig voor.
De schuilplaats is voorzien van doorvoeren voor luchtventilatie (aan de buitenzijde goed herkenbaar aan de ijzeren in -en uitlaatbuizen aan de achter- of keelzijde van de groepsschuilplaats), voor een telefoonverbinding en naar boven toe voor een uiteindelijk nooit geplaatste periscoop (aan de buitenzijde goed herkenbaar aan het betonnen conische 'kopje' op het platte dak).
Het interieur van de groepsschuilplaatsen type P bestaat uit een korte gang of portaal- meestal met een betonnen keermuur of balustrade en gewoonlijk enkele neergaande treden. Het portaal is voorzien van een drempel in verband met een eventueel hoog inundatiepeil en enkele kazematten hebben een extra trog of wateropvangbak onder aan de korte entreetrap. Het portaal wordt gevolgd door naar links gerichte 'sluis' die afgrendelbaar was door een tweede uit meerdere delen bestaande zware, stalen deur.
De stalen deuren waren driedelig, het middelste deel diende als noodluik in het geval de deur geblokkeerd zou raken. De deuren openden naar buiten zodat een eventuele explosiedruk de deur dicht zou drukken. Op het Eiland van Dordrecht lijken de stalen deuren - op een enkele uitzondering na - niet aanwezig te zijn geweest.
Het portaal kon ook dienen als sluis tegen strijdgassen. Verder werden portaal en 'sluis' ter verdediging tegen ongewenste bezoekers bestreken vanuit een schietgat vanuit de achterliggende afwachtingsruimte.
Via een tweede, vergelijkbare stalen deur kon rechtsom die achterliggende, vrijwel vierkante ruimte - de echte schuilplaats of afwachtingsruimte- worden bereikt. De op ruim twee meter boven vloerniveau gelegen plafonds zijn vlak en rechthoekig. In een aantal gevallen zijn nog interieuronderdelen aanwezig, zoals (resten van) de acht houten banken of een steun voor de mitrailleur voor de bewaking van de ingang.
Waardering
Cultuurhistorische waarde
De linie van het Zuidfront Vesting Holland herinnert in zijn geheel aan de strategische ligging van het Eiland van Dordrecht aan de Duitse aanvalsroute via Moerdijkbrug en Zwijndrechtse brug naar de belangrijke Vesting Holland en de heftige strijd die hier in de meidagen 1940 rond die bruggen is gevoerd.
De groepsschuilplaatsen zijn in de meidagen 1940 nauwelijks gebruikt door het Nederlandse leger maar wel door de bescherming zoekende inwoners van het Eiland. In 1944 en 1945 zijn ze gebruikt door het Duitse leger en opnieuw door de inwoners ter bescherming. De sporen van de beschietingen in de zuidelijkst gelegen schuilplaatsen laat zien dat dit nodig was.
Architectonische waarde
De kazematten zijn gebouwd volgens het in de Voorschriften Inrichten Stellingen of daarna door het ministerie van Defensie vastgestelde typen. Twee kazematten bij de Moerdijkbruggen - nrs. 38 en 40 - zijn door de Duitsers omgebouwd voor eigen gebruik. Met name deze ombouw heeft gezorgd voor een architectonische verbijzondering.
Er staan enkele groepsschuilplaatsen met afwijkingen van het standaardtype en dan met name vanwege buitendijkse ligging (Kop van het Land, nr. 1) of ligging in een inundatiegebied (Tongplaat, nrs. 13 t/m 18). Veel van de groepsschuilplaatsen tonen sporen van enigszins inferieur beton- en vlechtwerk. Dit kan wijzen op haastklussen i.v.m. de wijziging van de Nederlandse strategie in maart 1940. Ook de vele wel geplande, maar niet afgewerkte afdakjes lijken hier op te wijzen. De groepsschuilplaatsen zijn wat betreft inrichting/aankleding vrijwel allemaal onaf opgeleverd.
Elk voor zich zijn de groepsschuilplaatsen van weinig architectonische waarde, maar het vrijwel intacte ensemble van de verdedigingslinie wel.
Situering
Alle groepsschuilplaatsen liggen op strategische posities op het Eiland:
- langs de zuidrand - meestal achter de dijk- van de Kop van het Land tot en met de Moerdijkbrug,
- bij kruisingen van (polderontsluitings)wegen, dijken en spoorweg
- bij sluizen/duikers en langs killen
- bij het Nederlandse militaire stafkwartier Amstelwyck
- en als tweede kleinere linie in oprukroutes: bij de kruisingen Rijksstraatweg-Polder Oudendijk en de kruising Provincialeweg en Zuidendijk.
De kazematten concentreren zich op de bruggenhoofden van de twee Moerdijkbruggen en werden bemand door Politietroepen die in een kazerne in Willemsdorp gehuisvest waren.
Gaafheid
De oorspronkelijke uitvoering van twee kazematten is door Duitse ombouw en hergebruik zeker aangetast, maar voegt daarmee een extra dimensie toe aan het verhaal van de verdedigingslinie. De dubbele kazemat in de verkeersbrug is eind jaren 70 van de 20e eeuw aangetast in verband met wijzigingen aan de brug, maar nog wel herkenbaar aanwezig.
Aan de groepsschuilplaatsen is weinig veranderd sinds ze - grotendeels onaf - opgeleverd zijn. Enkele laten relatief inferieur beton - en vlechtwerk zien en enkele zijn beschadigd door beschietingen. Deze sporen behoren tot de geschiedenis van de linie en leveren daardoor meerwaarde.
De betonconstructies lenen zich slecht voor wijzigingen, recente bij- of aanbouwen komen af en toe voor. Vele zijn in gebruik als schuur voor opslag, enkele opnieuw als groepsschuilplaats maar dan voor vleermuizen.
Unieke waarde
De linie zet zich buiten het Eiland in westelijke richting voort via de Hoeksche Waard tot aan de Noordzeekust. Daar zijn veel minder betonwerken gespaard gebleven en die zijn niet meer als linie te ervaren. Vanaf de Moerdijkspoorbrug is een deel van de linie met 9 groepsschuilplaatsen aan de Buitendijk in één blik te vangen.
In 2004 is een speciale fietsroute langs een groot deel van de bunkerlinie uitgezet en in publicatie verschenen.
De groepsschuilplaatsen op zich zijn niet zeldzaam, maar de vrijwel intacte linie - met de het bruggenhoofd Moerdijk - is van grote waarde op regionaal/nationaal niveau. Het is het enige stuk linie in Nederland dat daadwerkelijk nog als linie bewaard is gebleven en zichtbaar te ervaren en te zien is. Het aansluitende deel van de linie in de Hoeksche Waard heeft nog slechts enkele verspreide schuilplaatsen. Daar zijn de meeste na de Watersnoodramp van 1953 en de toegenomen wens naar dijkveiligheid - versterking uit het landschap verdwenen.
Publicaties
- Eiland van Dordrecht, fietsroute bunkerlinie, Bureau Monumentenzorg & Archeologie gemeente Dordrecht, 2004
- Dordrecht in verdediging, achtergrondinformatie bij de fietstocht op 6 en 7 september 2014, Drs. C. Weltevrede en Ing. J. Schreuder, 2014
Bijlage
-
9123093.pdf (opent in een nieuw venster)
Externe links