Noorderdiep

• Noorderdiep (molen)
  • Naam: Bosmanmolen
  • Datering: 1950-1959
  • Oorspronkelijke functie: Windwatermolen voor onderbemaling
  • Bouwstijl: Functionalisme
   

  Algemene beschrijving

  De Bosmanmolen is een kleine stalen weidemolen of windwatermolen voor de onderbemaling van laag gelegen weilanden en akkers, waarbij het water maar over een kleine hoogte hoeft te worden opgevoerd. Hiertoe beschikt het molentje over een kleine centrifugaalpomp die door vier stalen windbladen wordt aangedreven.

  De molen is ontworpen in 1929 en sinds 1935 een zeer bekende verschijning in de Nederlandse polders.

  De bescherming betreft alleen de Bosmanmolen.

  Historie Bosmanmolen

  Het Bosmanmolentje bestaat uit een betonnen onderbouw met daarop een stalen toren van 4 tot 7 meter hoog. De diameter van het wiekenkruis met zijn vier vaste stalen wieken bedraagt 3 tot 3,5 meter. Opmerkelijk is dat de meeste kleine stalen poldermolentjes, als je ervoor staat, met de klok mee draaien in tegenstelling tot de traditionele Nederlandse windmolens. Via een haakse tandwieloverbrenging wordt een kleine centrifugaalpomp aangedreven.

  De toepassing van een via een vlotter en een stangenmechanisme beweegbare molenstaart en een dubbele vaan maakt sinds 1937 een volautomatische peilbeheersing mogelijk. Sinds 1947 heeft de Bosmanmolen een geprefabriceerde betonnen onderbouw, daarvoor werd die onderbouw ter plaatse gebouwd. Sinds 1935 zijn voor de molen vier verschillende differentieelmodellen gebruikt. Een differentieel is een stelsel van tandwielen waarmee met één aandrijvende as meerdere rotaties met verschillende snelheden afgetakt kunnen worden. Het 1e model tot circa 1960 heeft een A-Ford differentieel, het 2e model tot 1977 een Ford V8 differentieel, het 3e model een eigen differentieel onder de naam Type 77 en het 4e model heeft sinds 2006 een differentieel van het type B4.

  Na 1970 nam de behoefte aan het stalen weidemolentje aanzienlijk af omdat het door ruilverkavelingen steeds minder noodzakelijk werd om de waterstand in afzonderlijke weilanden bij te sturen. Bovendien konden beheerders, zoals boeren en waterschappen, door de uitbreiding van het elektriciteitsnet ook op afgelegen plekken steeds makkelijker elektrische pompen installeren. De laatste jaren neemt de behoefte weer wat toe door de vraag van natuurorganisaties. Behalve voor het ontwateren van agrarisch land kan het stalen weidemolentje namelijk ook worden ingezet voor de bevloeiing en waterverversing van natuurgebieden.

  Machinefabriek Bosman Watermanagement BV in Piershil bouwt nog zo'n 10 tot 15 molentjes per jaar.

  In Nederland werden vele duizenden Bosmanmolens geplaatst. In het buitengebied van Dordrecht hebben, gebaseerd op historische kaarten, oorspronkelijk ook tientallen Bosmanmolentjes gestaan. In 2008 waren in de gemeente nog slechts 12 exemplaren aanwezig, waarvan er toen al drie in zeer slechte staat verkeerden.

  Gebaseerd op historisch kaartmateriaal is tussen 1950 en 1959 op deze locatie aan het Noorderdiep voor het eerst een Bosmanmolen geplaatst.

  Historie gebied

  De Polder De Biesbosch werd gerealiseerd in 1926, als laatste polder op het Eiland van Dordrecht. De oude killen - van noord naar zuid zijn dit het Noorderdiep, de Noorderels, het Kwalgat, de Middenels en de Zuiderels - zijn in verband met de afwatering van de polder behouden. De perceel- en ontginningsloten in de polder wateren allen af op de killen. In enkele van de sloten zijn Bosmanmolens geplaatst, de meeste waarschijnlijk tussen 1937 en 1970.

  Alle killen waterden samen oorspronkelijk op natuurlijke wijze uit via de grote uitwateringsluis aan het begin van de Noorderelsweg bij de Westhaven. Sinds 1955 draagt het Johan Visgemaal - nabij de sluis - zorg voor de afwatering van de polder.

  De Zuidbuitenpolder is gerealiseerd in 1777 en is in het kader van de Nieuwe Dordtse Biesbosch (her)ingericht als Noorderdiepzone.

  Ligging

  De molen stond oorspronkelijk midden in de polder halverwege de Zwanenplaatweg en de Van Elzelingenweg, direct naast een elektriciteitsmast en ten noorden van de Noorderels (kil) in een ontwateringsloot.

  In 2019 is de Bosmanmolen na restauratie verplaatst naar de Zuidbuitenpolder (west) in het kader van de inrichting van de Noorderdiepzone binnen de Nieuwe Dordtse Biesbosch.

  Beschrijving

  De Bosmanmolen verkeert sinds de restauratie 2018 in zeer goede staat en heeft op zijn nieuwe locatie sinds 2019 zijn oorspronkelijke functie teruggekregen.

  Waardering

  Cultuurhistorische waarde

  In 2008 werd de Bosmanmolen uitverkozen als nummer één op de lijst in Zuid-Holland in de strijd om een plaats in de historische canon der Provinciën. De herinneringswaarde is hoog.

  De volautomatische werking van de molens was een belangrijke vooruitgang in de bemalingstechniek.

  Bosmanmolens zijn een karakteristiek beeld in het Zuid-Hollandse agrarische landschap, in de agrarische polder De Biesbosch en nu in het recreatiegebied de Nieuwe Dordtse Biesbosch.

  Ensemblewaarde/Situering

  De molen stond oorspronkelijk op een moeilijk toegankelijke locatie in het open polderlandschap en was alleen bereikbaar via weilanden. Het zicht op de molen werd gehinderd door de direct daarnaast staande hoge elektriciteitsmast.

  Deze Bosmanmolen vormde samen met de Bosmanmolen op de kruising van de Van Elzelingenweg/Noorderdiep een fraai ensemble: beide gelegen aan het Noorderdiep en in één blik te vangen vanaf de Van Elzelingenweg. De beide molens zijn niet helemaal van hetzelfde type/model.

  Na verplaatsing van beide molens in 2019 naar de Noorderdiepzone in het recreatiegebied de Nieuwe Dordtse Biesbosch is de ensemblewaarde in stand gebleven.

  Gaafheid

  De molen is na restauratie weer geheel intact, compleet en werkzaam.

  In het kader van de plannen voor de Nieuwe Dordtse Biesbosch is deze molen in 2019 - samen met de oorspronkelijk oostelijker langs het Noorderdiep staande Bosmanmolen – verplaatst naar de natter ingerichte Noorderdiepzone. Zij hebben daarmee beide hun oorspronkelijke locatie verloren, maar hebben ook beide hun oorspronkelijke functie teruggekregen.

  Unieke waarde

  In het nu nader onderzochte buitengebied van Dordrecht zijn nog maar vijf (vrijwel) intacte Bosmanmolens aangetroffen: drie in de polder De Biesbosch en twee in de in Louw Simonswaard in de Sliedrechtse Biesbosch. Dit was één van de drie molens in de polder De Biesbosch, waarvan er dus in 2019 twee zijn verplaatst naar de noordelijker gelegen Zuidbuitenpolder in de Noorderdiepzone van de Nieuwe Dordtse Biesbosch.

  Publicaties

  • Gemalen... het behouden waard, ing. R. Polderman & ir. C. J. M. Tak, 2001
  • Het water de baas: geschiedenis van de mechanische bemaling in Nederland, D. van Rijn & R. Polderman, 2010
  • C.J.P. Grol & J. Zondervan-van Heck, Draaiende wieken, stappende paarden: Molens op het Eiland van Dordrecht, Jaarboek Vereniging Oud-Dordrecht 2008.

  Bijlage

  • 
    9123026.pdf (opent in een nieuw venster)

  ---