Grotekerkstuin

• Grotekerkstuin (kerkhof)
  • Datering: 1050-1704
  • Oorspronkelijke functie: Begraafplaats
   

  Algemene beschrijving

  Het kerkhof is een onlosmakelijk onderdeel van de kerk. De locatie is vanaf de 11e-eeuw in gebruik als kerk en kerkhof. De huidige kerk dateert vanaf de late 13e-eeuw. Het kerkhof is tot 1704 als zodanig in gebruik gebleven. Sindsdien is het kerkhof in gebruik als tuin.

  De bescherming betreft het gehele kerkhof. De historische grenzen van het kerkhof zijn deels wel, deels (nog) niet exact aan te geven en de begrenzing is daarom op de locatiekaart mogelijk te groot aangegeven.

  Ligging

  De kerk is waarschijnlijk in de 11e-eeuw als houten kapel gebouwd op de destijds al relatief hoog gelegen noordoever van de rivier de Thuredrith. Op beide oevers van de Thuredrith ontwikkelde zich in korte tijd een klein dorp tot de handelsstad Dordrecht. Sinds de Middeleeuwen is de rivier de Thuredrith in gebruik als (Voorstraats)haven.

  De huidige Grotekerksbuurt/Groenmarkt/Wijnstraat is van oorsprong de noordelijke rivierdijk en deze wordt in 1203 novo dicho ofwel nieuwe dijk genoemd.

  Het kerkhof ligt - zoals toen gebruikelijk - rond de kerk. Over het algemeen was de zuidzijde van de kerk de voorkeurzijde voor begravingen, maar gezien de ligging van de kerk op de noordoever lijkt daarvoor hier (te?) weinig ruimte te zijn geweest. Het kerkhof/de tuin lag/ligt dus vooral aan de noordzijde en de oostzijde van de kerk.

  Het kerkhof/de tuin ligt in het beschermde stadsgezicht Historische binnenstad Dordrecht en heeft een directe relatie met de Grote Kerk (Rijksmonument registernr. 13147).

  Korte historie kerk en omgeving

  De huidig baksteenbouw van de Onze-Lieve-Vrouwekerk of Grote Kerk of is waarschijnlijk gestart in de 13e-eeuw. Deze kerk heeft waarschijnlijk een 11e-eeuws houten kapel maar zeker een 12e-begin 13e-eeuwse tufstenen voorganger gehad. De baksteenbouw duurde tot circa 1470, waarin de kerk in hoofdlijnen zijn huidige vorm heeft gekregen. De noordelijke zijde van de kerk bestaat uit een ingang in het noordertransept, met ten westen daarvan vijf kapellen en ten oosten het Onze-Lieve-Vrouwekoor. Gedurende de Late Middeleeuwen is er in één van noordoostelijke nissen van dit koor een kapel aangebouwd ter ere van Sint Sura. De locatie van deze kapel, die in de 17e-eeuw is afgebroken, is nog herkenbaar aan het ingekorte raam in het Onze Lieve Vrouwekoor.

  De begraafplaats is gedurende de laatmiddeleeuwse en een groot deel van de post middeleeuwse periode in gebruik geweest. Delen van het kerhofkterrein zijn vanaf 1500 tot circa 1771 verhuurd geweest, onder andere ten behoeve van de bouw van het ammunitiehuis.

  Mogelijk waren hier ook delen van het kerkhof bij, die direct buiten de muren van de kerk lagen. Door ruimtegebrek zijn er continu graven geruimd en nieuwe grafkisten bijgezet. Daarnaast is het terrein continu opgehoogd, onder andere in de 17e eeuw met kolengruis. In 1704 is het Grotekerkhof geëgaliseerd en als begraafplaats opgeheven.

  Beschrijving te beschermen perceel/terrein

  De omvang van het kerkhof van de Grote Kerk is op basis van de nu beschikbare archeologische en historische gegevens niet exact te bepalen. Het kerkhof is zeker van circa 1600 tot 1704 ommuurd geweest, maar daarvan zijn geen locatie of afmetingen bekend.

  Gezien het feit dat ook intacte graven in de huidige straat met de naam Grotekerksplein zijn opgegraven, is het kerkhof in oppervlak zeker groter dan de huidige Grotekerkstuin.

  Het kerkhof kan zich oorspronkelijk maximaal uitgestrekt hebben tot aan (de stoepen van) de aanwezige bebouwing aan de Grotekerksbuurt (zuidoostzijde) en het Grotekerksplein (noord- en oostzijde) en tot aan de Voorstraatshaven/inclusief de Pottenkade (zuidzijde).

  Over de westzijde van de kerk – vanouds de entreezijde, waar zelden of nooit graven liggen en/of worden aangetroffen - is niets met zekerheid te zeggen.

  Bescherming in bestemmingsplan

  Dubbelbestemming waarde archeologie

  In het bestemmingsplan Historische binnenstad (2011) geldt voor het gehele gebied – net als de hele binnenstad – de dubbelbestemming waarde archeologie. Als hier vergunningplichtige bodemingrepen uitgevoerd worden die dieper gaan dan 40cm beneden maaiveld, dan is (voorafgaand) archeologisch onderzoek op kosten van de vergunningaanvrager verplicht

  Enkelbestemming groen

  De tuin ten noorden van de kerk heeft de enkelbestemming groen en is bestemd voor beplantingen, grasvelden, bloemperken, tuinen en bij de bestemming behorende voorzieningen, zoals speelvoorzieningen, voet- en fietspaden, water.

  Reden extra bescherming

  In de Grotekerkstuin en directe omgeving is menselijk skeletmateriaal aanwezig vanaf het maaiveld. De voor velen onverwachte vondst van een menselijke schedel tijdens het ontgraven van een plantgat voor een tijdelijke kerstboom in de tuin geeft aan dat bij elke bodemingreep in de tuin een graf verstoord kan worden en archeologische waarden worden bedreigd.

  Ook laat het zien dat men de tuin niet ervaart als kerkhof van de Grote Kerk en de locatie daarmee soms met onvoldoende respect benadert en behandelt. De benaming Grotekerkstuin in plaats van Grotekerkhof draagt hier (ongewild) aan bij.

  Uit respect voor de oorspronkelijke functie van het gebied als kerkhof en de vele, eeuwenoude en nog altijd in de ondergrond aanwezige graven van de vroegere bewoners van de stad Dordrecht is de aanwijzing van het gebied tot gemeentelijk monument van cultuurhistorisch en archeologisch belang.

  Grotere bewustwording/kenbaarheid van de oorspronkelijke functie van kerkhof van de Grote Kerk is wenselijk. De aanwijzing tot gemeentelijk monument draagt hier zeker aan bij.

  Waardering

  Cultuurhistorische waarde

  De Grote Kerk met kerkhof/tuin liggen op de hoger gelegen en stevige noordelijke oever van de rivier de Thuredrith (nu de Voorstraatshaven/Wijnhaven). Op de oevers van deze rivier is Dordrecht in de 11e-eeuw als dorp ontstaan en al rond 1200 tot stad uitgegroeid. De Grote Kerk is waarschijnlijk de oudste kerk van de stad, met het oudste kerkhof.

  Archeologische waarde

  Onderzoek heeft aangetoond dat in een groot gebied rond de kerk, op verschillende dieptes, nog menselijke resten/begravingen aanwezig zijn.

  Situering (ensemblewaarde)

  Het kerkhof (de tuin) is al eeuwenlang een onlosmakelijk deel van de Grote Kerk. De ensemblewaarde is zeer hoog.

  Gaafheid

  Het kerkhof was vanaf circa 1050 tot zeker 1704 als zodanig in gebruik. Tijdens dit eeuwenlange gebruik zijn er al regelmatig graven geruimd en in knekelputten op het kerkhof herbegraven.

  Na 1704 zijn er bomen geplant, paden aangelegd, omringende wegen en kades verbreed, erfscheidingen gebouwd, elektra aangelegd voor verlichting, nietjes gezet voor fietsparkeren, gaasmatten gelegd voor parkeerplaatsen, etc. etc. Dit heeft geleid tot verstoringen van de bovengrond. Ook de oorspronkelijke grootte van het kerkhof is naar verwachting door allerlei kleinere infrastructurele ingrepen verkleind.

  In de eerste 50 tot 80 cm beneden maaiveld zullen naar verwachting alleen verstoorde graven en/of verplaatst skeletmateriaal uit de jongste fase van het kerkhof (17e-eeuw) aanwezig zijn. Vanaf die diepte zijn alle graven en eventuele grafkisten nog intact aanwezig.

  Unieke waarde

  Het kerkhof van de Onze-Lieve-Vrouwe- of Grote Kerk is het oudste kerkhof in de stad Dordrecht.

  Hier zijn tussen circa 1050 en 1704 duizenden Dordtenaren begraven. De Grote Kerk met haar kerkhof/tuin heeft iconische waarde voor de stad Dordrecht.

  Publicaties

  • J.L. van Dalen, De Groote Kerk te Dordrecht, 1927.
  • M.C. Dorst, Dordrecht Ondergronds Briefrapport 4: Plangebied Grotekerkstuin - Een begeleiding van graafwerkzaamheden naast de Grote Kerk in Dordrecht, 2008.
  • M.C. Dorst & G.H. de Boer, Dordrecht Ondergronds 92: De Grote Kerk, Thuredrith en Oude Maas - Archeologisch booronderzoek rondom de Grote Kerk. Nieuwe geo-archeologische informatie over de Thuredrith, Oude Maas en Grote Kerk., 2017.
  • D.B.S. Paalman, Verslag onderzoek skeletten Grotekerksbuurt. Dordts Archeologisch Centrum, 2002.
  • Vereniging Oud-Dordrecht, Opgravingen bij de Grote Kerk, Jaarverslag 1985.

  Bijlage

  • 
    9123743.pdf (opent in een nieuw venster)

  ---